سانحه یا فاجعه؟
مسئولیت بین‌المللی دولت ایران در سرنگونی هواپیمای بوئینگ ۷۵۲
✍️ به قلم: دکتر سید قاسم زمانی
استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی
مقدمه اول
صبح امروز بیست و یکم دی ماه ۱۳۹۸ ستاد کل نیروهای مسلح در خصوص سقوط هواپیمای بوئینگ ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین در تاریخ هجدهم دی، با صدور اطلاعیه‌ای، این حادثه را ناشی از خطای انسانی دانست و اطمینان داد بلافاصله مقصر آن را به سازمان قضایی نیروهای مسلح معرفی نماید. ستاد کل نیروهای مسلح اعلام کرد: «بر اثر بروز خطای انسانی و به صورت غیرعمد، هواپیمای مسافربری اوکراینی مورد اصابت قرار گرفته که متاسفانه موجب به شهادت رسیدن جمعی از هموطنان عزیز و جان باختن تعدادی از اتباع خارجی شد.»
محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان نیز پس از این اعلام گفت: «خطای انسانی در زمان بحران ناشی از ماجراجویی ایالات متحده منجر به فاجعه شد». حسن روحانی رئیس جمهور نیز در بیانیه‌ای با اشاره به نتیجه تیم تحقیقاتی ستاد کل نیروهای مسلح مربوط به سانحه سقوط هواپیمای مسافربری اوکراینی، اعلام کرد: «در فضای تهدید و ارعاب رژیم متجاوز آمریکا علیه ملت ایران پس از شهادت سردار قاسم سلیمانی و به منظور دفاع در برابر حملات احتمالی ارتش آمریکا، نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در آماده باش صددرصد قرار داشتند که متأسفانه خطای انسانی و شلیک اشتباه، به یک فاجعه بزرگ منجر شد و ده‌ها انسان بیگناه قربانی شدند.»
مقدمه دوم
بعد از ترور سردار سلیمانی و قبل از واکنش نظامی ایران: اینکه اقدام ایالات متحد آمریکا در ترور هدفمند سردار اسلام حاج قاسم سلیمانی و همراهان ایشان یک عمل متخلفانه بین‌المللی و مغایر حقوق بین‌الملل است هیچ تردیدی وجود ندارد، اما توصیف این اقدام به عنوان تجاوز مسلحانه آمریکا به ایران، و یا طرح مسئولیت کیفری فردی در قالب اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی قابل تامل است. در هر حال این امر مستلزم تطبیق عناصر مادی و معنوی جنایت تجاوز با عمل منتسب به دونالد ترامپ به عنوان متهم اصلی این پرونده است. با توجه به قطعنامه تعریف تجاوز (قطعنامه ۳۳۱۴) که در سال ۱۹۷۴ به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده و در قالب حقوق بین‌الملل عرفی و به ویژه رویه قضایی دیوان بین‌المللی دادگستری تثبیت شده است اقدام مزبور تجاوز مسلحانه به کشورهای عراق یا ایران قلمداد نمی‌گردد. حتی به فرض تلقی آن به عنوان تجاوز نظامی، حق دفاع مشروع عراق و ایران فاقد ارکان ضرورت و فوریت است و به علت عدم اقتران زمانی با حمله موصوف، عمل تلافی جویانه نظامی تلقی شده که طبق بند ۴ ماده ۲ منشور و حقوق بین‌الملل عرفی ممنوع است. تفسیر موسع از دفاع مشروع به رغم آنکه در رویه شورای امنیت به ویژه در قالب مبارزه با تروریسم پذیرفته شده است ولی هیچگاه مورد تایید نهادهای قضایی بین‌المللی به ویژه دیوان بین‌المللی دادگستری نبوده است. دیوان همواره از استثنای بر قاعده منع توسل به زور یعنی دفاع مشروع تفسیری مضیق به عمل آورده است. بدیهی است که استثنای بر قاعده باید همواره مضیق تفسیر شود. با این حال در صورتی که دولت عراق خروج نیروهای آمریکا را از عراق تقاضا نماید و آمریکا از این امر امتناع نماید ادامه حضور نیروهایش در عراق می‌تواند عملی تجاوزکارانه محسوب شود و در این صورت دولت عراق از حق دفاع مشروع برخوردار است. بدیهی است که در این صورت به درخواست دولت عراق، دولت ایران می‌تواند در قالب حق دفاع مشروع جمعی موضوع ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد به یاری عراق بشتابد. البته در مورد ادامه حضور نیروهای آمریکایی در عراق باید مفاد موافقتنامه موجود میان دو دولت عراق و آمریکا نیز مورد توجه قرار گیرد. هر گونه نقض ادعایی این موافقتنامه توسط آمریکا، فقط توسط دولت عراق می‌تواند مورد استناد قرار گیرد نه هیچ دولت دیگر.
دولت جمهوری اسلامی ایران ضمن آنکه از حق اقدام متقابل (غیرنظامی) علیه دولت آمریکا برخوردار است می‌تواند قضیه را به مراجع بین‌المللی به ویژه مجمع عمومی سازمان ملل متحد و شورای حقوق بشر ارجاع دهد. طرح دعوی در دادگاههای داخلی کشورهای عراق و ایران نیز به ویژه به علت قاعده مصونیت دولتها در مقابل دادگاههای خارجی قابل تأمل است.
از سوی دیگر هیچ‌یک از دولتهای درگیر در قضیه عضو اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی نیستند، و با توجه به موقعیت آمریکا در شورای امنیت امکان ارجاع وضعیت توسط شورای امنیت به دیوان کیفری بین‌المللی منتفی است.
نتیجه اینکه دولت جمهوری اسلامی ایران باید از هر گونه اقدام شتاب‌زده ای که تبعات پیش بینی ناشده‌ای دارد جدا بپرهیزد. همانگونه که رسول مکرم اسلام (ص) نیز فرموده‌اند: اذا هممت بامر، فتدبر عاقبته: هنگامی که تصمیم به انجام کاری گرفتی، حتماً در مورد نتیجه و فرجام آن اندیشه کن.
نتیجه
حمله موشکی ایران به پایگاه آمریکا در عراق و سرنگونی هواپیمای مسافری اکراین: وقتی در انتهای تحلیل مختصر فوق در مورد ترور سردار سلیمانی از منظر حقوق بین‌الملل که در نوزدهم دی ماه انتشار یافت، در فراز پایانی با ذکر حدیثی از رسول مکرم اسلام (ص) عقلانیت و تدبیر در واکنش به اقدام خلاف حقوق بین‌الملل آمریکا توصیه گردید و تصریح شد که دولت ایران نباید شتاب زده عمل کند و باید در تبعات و آثار تصمیم خود نیک بیندیشید، همگان بر نگرانی از عکس العمل شدید آمریکا تمرکز جسته بودند. هیچکس فکر نمی کرد که ایران شتاب زده و اشتباها افراد بیگناه غیرنظامی را بر فراز شهر تهران به کشتن دهد. داغ سرنگونی هواپیمای اکراینی توسط نیروهای نظامی ایران، قطعاً از هیچ ضایعه دیگری کمتر نیست. مصیبت بارتر از آن تعجیل در ادعای نقص فنی هواپیما و تاخیر در پذیرش مسئولیت این سانحه توسط مقامات مسئول بود. افسوس و تاسف که همیشه خیلی زود، دیر می‌شود.
از آنجا که سرنگون ساختن هواپیمای اکراینی توسط نیروهای نظامی ایران صورت گرفته است و ایران نیز هر چند با تاخیر غیرموجه و بسیار تامل‌برانگیز، مسئولیت این عمل را مورد پذیرش قرار داد، توجه به این نکته ضروری است که صرف اعلام اشتباه انسانی و ارجاع پرونده اشخاص دخیل در این سانحه به دادگاه نظامی، مسئولیت بین‌المللی دولت جمهوری اسلامی ایران در قبال دولتهای اکراین، کانادا و… به هیچ وجه منتفی نگشته و قطعا به جای خود باقیست. علاوه بر این مسئولیت دولت ایران حتی در قبال اتباع خود که در این سانحه کشته شده اند نیز محرز و مسلم است. اشتباه انسانی به هیچ وجه بر عناصر مسئولیت بین‌المللی دولت ایران تاثیر نمی گذارد، و مسئولیت دولت ایران به جای خود باقیست، همان گونه که اشتباه ناو آمریکایی وینسنز در سرنگونی ایرباس ایرانی در تیر ماه سال ۱۳۶۷ در اثر اشتباه نمی‌توانست نافی مسئولیت بین‌المللی دولت آمریکا باشد. ذی‌مدخل نبودن عنصر روانی و ذهنی در اثبات مسئولیت بین‌المللی دولت، و ابتنای مسئولیت بین‌المللی بر نظریه خطر مسئولیت بین‌المللی دولت ایران را مسجل می‌سازد.
از سوی دیگر تعقیب و محاکمه اشخاص و نهادهای دخیل در سرنگونی هواپیمای اکراینی در دادگاههای صالحه جمهوری اسلامی ایران، فقط باعث تخفیف مسئولیت دولت ایران خواهد شد و به هیچ وجه مسئولیت مستقل دولت را منتفی نمی سازد. در اینگونه موارد مسئولیت بین‌المللی دولت از جنبه مدنی و جبران خسارات وارده، به هیچ وجه تحت الشعاع تنبیه و مجازات اشخاص خاطی قرار نخواهد گرفت. دولت ایران علاوه بر مسئولیت بین‌المللی ناشی از خسارات مادی سرنگونی هواپیمای اکراینی، مسئولیت جبران خسارات معنوی ناشی از این سانحه را نیز خواهد داشت، مسئولیتی که به علت اقدامات اولیه ایران در پوشیده نگاه داشتن عامل واقعی سرنگونی هواپیما، بسیار سنگین خواهد بود.
لازم به ذکر است که در مورد خسارات جانی این سانحه، دولت ایران باید طبق استانداردهای جهانی مذکور در کنوانسیون‌های بین‌المللی غرامت بپردازد و استناد به معیارها و معاذیر مندرج در قوانین ایران کاملا منتفی است.
از سوی دیگر در حقوق مسؤولیت بین‌المللی، ضمن بذل توجه به تفاوت میان قابلیت انتساب و رابطه سببیت میان فعل متخلفانه و خسارات وارده، باید خاطرنشان نمود اینکه به لسان ریاست محترم جمهوری و وزیر امور خارجه کشورمان، دولت آمریکا با ترور سردار سلیمانی فضا را متشنج ساخته، و مسبب حمله به هواپیمای مسافری اکراین توسط ایران بوده و به اصطلاح «سببِ اقوی از مباشر» بوده است با هیچ منطق حقوقی قابل توجیه و قابل قبول نیست. بر این اساس مسؤولیت بین‌المللی عمل متخلفانه سرنگونی هواپیمای مسافربری اکراین منحصراً بر عهده دولت جمهوری اسلامی ایران است.
سلام
ضمن تسلیت جان باختن سرنشینان سانحه سرنگونی هواپیمایی اوکراین
تذکر موضوعی را بر خود فرض دانستم
۱) اظهار نظر پیرامون هر مطلبی قبل از اطلاع و احاطه همه جانبه و شناخت دقیق فنی و جامع قطعا همراه با خطا و اشتباه خواهد بود. لذا بدیهی نوشته فوق توام با اشتباهات و ابهامات بوده و متاسفانه جانب گرانه ابراز شده است .
۲)در موارد چند وجهی و پیچیده اینچنینی و مشابه باید پس از اخذ نظر دیگز متخصصین مربوطه وتجمیع آن وتحلیل همجانبه نتیجه گیری و اعلام نتیجه کرده لذا نظر فلان دکتر و…تنها مجوز قضاوت نیست.مثلا به صرف اظهار نظر متخصص گوارش نمیشود بیمار را به جراحی مغز سپرد!
۳)دلباخته به دلفریب هرگز عیب فریبا نتواند گفت.
۴)انشاالله اظهار نظرها از روی صدق و رضای خدا باشد نه از سر سپردگی وخوشایند دیگران،که قطعا مسوولیم.
به عنوان یک هم وطن ایرانی با داغ دیدگان حادثه ابراز همدردی میکنم و امیدوارم روزی بشه که هیچگاه شاهد این گونه حوادث و اتفاقات تلخ در کشور نباشیم.
آرزو دارم روزهایی فرا برسند به زیبایی بهار که شاهد شادی و نشاط و امید در جامعه باشیم.
مسئولین اختبار که اسم خودتون را گذاشتیند حقوق دان و وکیل ولی یه مطلب را دو بار در کانال تلگرام منتشر کردید که نشان از عمق بی سوادی شماست در خصوص ماده۸۷ ق م نیروهای مسلح اول اینکه نظامی موظف است به سلسله مراتب گزارش بده نه به شما و این کار انجام شده و بعد حادثه همه ی مسئولین بلند پایه کشور در جریان قرار گرفتند ثانیا سوانح هوایی مثل وکالت نیست که یه حرف چرت بزنند آیا بشه آیا نشه نیاز به بررسی کارشناسان داره و باید دقیق علت حادثه مشخص بشه و بعد اعلان عمومی کنند که در این خصوص سه روز زمان مناسبی بوده
سلام
اولا فقط عین متن یک ماده از قانون منتشر شده است، دلیل آشفتگی شما را متوجه نمی شوم. ثانیا از آنجا که فرماندهی کل قوا تا روز جمعه از وقوع حادثه مطلع نشده بودند، قطعا یکجا در سلسله مراتب فرماندهی از گزارش امتناع شده است.
من هم با آن بخش فرمایش شما که نظامیان اصولا مسوول گزارش به مردم یا رسانه ها نیستند موافقم، ولی با توجه به اهمیت موضوع به نظر می رسد که باید حتما به فرمانده کل قوا گزارش می شده است.
دوست گرامی وقتی که استاد جناب آقای دکتر ضیایی بیگدلی داشت دکتری میگرفت، بنده و جنابعالی متولد نشده بودیم و دانشگاه آزاد وجود نداشت. در ثانی مدرک دکتری جناب آقای دکتر زمانی از دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات تهران تقریبا بیست سال پیش هست. ثالثاً، به فرض که مدرک دکتری ایشون دانشگاه آزاد هست تألیفات یا علم جناب عالی اندازه استاد زمانی هستش؟! که ایشونو متهم می‌کنید به بی‌سوادی؟!
ضمنا، دوست گرامی وقتی اسم عوض می‌کنید اینو بخاطر داشته باشید که لوگوی کاربری شما عوض نمیشه، بنابراین، اسم عوض کردن فایده‌ای نداره دوست گرامی!
موفق و پیروز باشید.
سلام همکار گرامی، خانم زنده دل وقتتون بخیر. میخواستم بدونم شما اخبار مراسم بزرگداشت حضرت استاد جناب آقای دکتر محمد جعفر جعفری لنگرودی رو که برگزار شد و همسرشون به نمایندگی از ایشون از ایستبورن لندن در مراسم شرکت کرد رو پوشش دادید؟
هم رشته‌ای محترم جناب آقای دکتر حبیبی نیز از اساتید بنام دانشگاه علامه طباطبایی می‌باشند ولی تألیفات ایشان اعم از تألیف کتاب و ترجمه و مقاله به اندازه جناب آقای دکتر زمانی نیست. دقیقاً، مثل استاد محترم جناب آقای دکتر بهروز اخلاقی، استاد سابق و بازنشسته دانشگاه تهران.
ضمناً هم رشته‌ای محترم، بهترین کتاب کاربردی در موضوع مسئولیت مدنی، کتاب دو جلدی مسئولیت مدنی (کاربردی) تألیف جناب آقای دکتر ایرج بابایی (دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه علامه طباطبایی و عضو پژوهشگاه قوه قضائیه)، از انتشارات قوه قضائیه می‌باشد که به صورت نقد آراء به مسائل ماهوی و شکلی مسئولیت مدنی من جمله مسئولیت مدنی دولت و چگونگی اثبات تقصیر دولت به معنای عام آن در دیوان عدالت اداری و طرح پرونده قضایی در مرجع صالح پرداخته است.
موفق و پیروز باشید.
متأسفانه ما یاد گرفتیم بدون هیچ دلیل و مدرکی به دیگران تهمت چپی یا راستی و غیره بزنیم! جناب آقای دکتر زمانی یکی از با اخلاق ترین و با سوادترین اساتید مقطع دکتری و کارشناسی ارشد گروه حقوق بین‌الملل دانشکده حقوق دانشگاه علامه طباطبایی هستند. ایشون تحلیل خودشونو بیان کردند، بسم الله جنابعالی اگه سواد تحلیل دارید این گوی و این میدون! تحلیل خودتونو عرضه کنید البته اگه جنابعالی علم شو داشته باشید! ایشون یک انسان عالم و با اخلاق هستند و در گروه حقوق بین‌الملل دانشکده حقوق دانشگاه علامه طباطبایی بعد از جناب آقای استاد دکتر ضیائی بیگدلی در جایگاه بعدی قرار دارند.
موفق و پیروز باشید.
تا جایی که با استادم آقای دکتر ضیایی بیگدلی آشنا هستم یاد ندارم که ایشان مدرک دکتری خودشون رو از دانشگاه آزاد گرفته باشند.
اگر شما اطلاع دقیق تری دارید لطفا به اشتراک بگذارید
الحمد لله به عنوان یکی از فارغ التحصیلان دانشگاه علامه اساتید بزرگی رو میشناسم از جمله دکتر همایون حبیبی و اگر جایگزینی برای دکتر ضیایی بیگدلی نمی شناسم ولی امثال دکتر حبیبی ظرفیت جانشینی ایشان را دارند.
ممنونم از این تحلیل به اصطلاح حقوقی البته با انگیزه های سیاسی.
به عنوان دانشجوی حقوق آموخته ام که تفسیر های متعددی می توان از وقایع بدست داد که البته به جنس و ذات فرد بستگی دارد. اینکه ذات پلیدی داشته باشد یا نفس سلیمی داشته باشد.
به نظر من اینگونه تحلیل ها تنها تأییدی است بر ایده ی کسانی که منکران حقوق بین الملل لقب گرفته اند
چرا که یک ناظر بیرونی وقتی تحلیل این قبیل افراد یا این سبک تحلیل مسائل حقوق بین الملل نگاه می کند متوجه می شود در هیچ مسئله ای که در قاموس حقوق بین الملل قرار می گیرد، اگر بخواهد در چارچوب قواعد حقوق بین الملل حل و فصل شود همیشه از پیش برنده و بازنده معلوم هستند.
همیشه محکوم له و محکوم علیه از پیش مشخص است. کشور های سلطه گر و میزبان و مجهز به سازمان های بین المللی برنده و طرف مقابل آن ها بازنده است.
سلام و عرض ادب
ماده ۱۰ قانون هواپیمایی کشوری
اداره کل هواپیمایی کشوری می تواند در مواردی که امنیت عمومی یا علل نظامی ایجاب می نماید با تصویب هیئت وزیران پرواز هواپیمای ایرانی یا خارجی را بر فراز قسمتی از خاک کشور ممنوع یا محدود یا مقید به شرایط خاصی بنماید.
نکته👈🏻 چرا هیئت دولت این ماده را اعمال نکرد؟؟؟؟
این وظیفه دولت بود که جلوی پرواز را بگیرد
آیا نمی توان عمل دولت ایران را در قالب فوس ماژور یا ضرورت بر اساس طرح پیشنویس مواد مسوولیت دولت توجیه کرد؟